کتاب سیری در نهج البلاغه، مجموعه مقالات بهم پیوسته‌ای است که در سال‌هاى 51-52 شمسى در مجله «مکتب اسلام» توسط استاد شهید مطهری به رشته تحریر درآمد تا به گنجینه‌اى گرانبها مبدل گردد.
نردبان آسمان است این کلام هر که از آن بر رود آید به بام نى به بام چرخ کان اخضر بود بل به بامى کز فلک برتر بود.
کتاب سیری در نهج البلاغه داراى یک مقدمه و هفت بخش است. استاد مطهری در مقدمه به نحوه آشنایی خود با نهج‌البلاغه و وجه تسمیه کتاب - که حاکی از سیر و گردشی در این اقیانوس عظیم و بیکران معرفت و معنویت است - اشاره می‌کنند. مهمترین موضوع‌هاى بحث شده در این کتاب عبارتند از : نهج‌البلاغه و اندیشه‌هاى کلامى، تلقى نهج‌البلاغه از عبادت، حکومت و عدالت، ارزش دنیا از نظر قرآن و نهج‌البلاغه.
استاد مرتضی مطهری در اینباره می‌گوید: از کودکى با نام نهج‌البلاغه آشنا بودم و آن را در میان کتاب‌هاى مرحوم پدرم(اعلى‌اللّه مقامه) مى‌شناختم. پس از آن، سال‌ها بود که تحصیل مى‌کردم. مقدمات عربى را در حوزه علمیه مشهد و سپس در حوزه علمیه قم به پایان رسانده بودم. دروسى که اصطلاحا «سطوح» نامیده مى‌شود نزدیک به پایان بود و در همه این مدت نام نهج‌البلاغه بعد از قرآن بیش از هر کتاب دیگر به گوشم مى‌خورد. چند خطبه زهدى تکرارى اهل منبر را آنقدر شنیده بودم که تقریبا حفظ کرده بودم، اما اعتراف مى‌کنم که مانند همه طلاب و همقطارانم با دنیاى نهج‌البلاغه بیگانه بودم؛ بیگانه‌وار با آن برخورد مى‌کردم، بیگانه‌وار مى‌گذشتم. تا آنکه در تابستان سال هزاروسیصدوبیست، پس از پنج سال که در قم اقامت داشتم، براى فرار از گرماى قم به اصفهان رفتم. تصادف کوچکى مرا با فردى آشنا با نهج‌البلاغه آشنا کرد. او دست مرا گرفت و اندکى وارد دنیاى نهج‌البلاغه کرد. آن وقت بود که عمیقا احساس کردم این کتاب را نمى‌شناختم و بعدها مکرر آرزو کردم که اى‌کاش کسى پیدا شود و مرا با دنیاى قرآن نیز آشنا سازد.
از آن پس چهره نهج‌البلاغه در نظرم عوض شد، مورد علاقه‌ام قرار گرفت و محبوبم شد؛ گویى کتاب دیگرى است غیر آن کتابى که از دوران کودکى آن را مى‌شناختم. احساس کردم که دنیاى جدیدى کشف کرده‌ام.
بیگانگى یک عالم سنى با نهج‌البلاغه چندان عجیب نیست. عجیب این استکه نهج‌البلاغه در دیار خودش، درمیان شیعیان على، در حوزه‌هاى علمیه شیعه «غریب» و «تنها» است همچنان که خود على غریب و تنهاست. بدیهى است که اگر محتویات کتابى و یا اندیشه‌ها و احساسات و عواطف شخصى با دنیاى روحى مردمى سازگار نباشد، این کتاب و یا آن شخص عملاً تنها و بیگانه مى‌ماند هرچند نامشان با هزاران تجلیل و تعظیم برده شود.
باید اعتراف کنیم که با نهج‌البلاغه بیگانه‌ایم؛ دنیاى روحى‌اى که براى خود ساخته‌ایم دنیاى دیگرى است غیر از دنیاى نهج‌البلاغه.
جامعه اسلامى این کتاب را نمى‌شناخت. آن که مى‌شناخت از حدود شرح کلمات و ترجمه الفاظ تجاوز نمى‌کرد. روح و محتواى نهج‌البلاغه از همگان مخفى بود. اخیرا جهان اسلام دارد نهج‌البلاغه را کشف مى‌کند و به تعبیر دیگر نهج‌البلاغه جهان اسلام را فتح مى‌کند.
چیزى که مایه حیرت است این است که قسمتى از محتواى نهج‌البلاغه را، چه در کشور شیعه ایران و چه در کشورهاى عربى، اولین بار «بى‌خدا»ها و یا «باخدا»هاى غیر مسلمان کشف کردند و در اختیار توده مردم مسلمان قرار دادند.
فهرست مطالب کتاب
مقدمه
بخش اول: کتابی شگفت
شاهکار‌ها
بخش دوم: الهیات و ماورا الطبیعه
ارزش تعقلات فلسفی در مسائل ماورا الطبیعی
ذات و صفات پروردگار
مقایسه و داوری
بخش سوم: سلوک و عبادت
ترسیم چهره عبادت و عباد در نهج‌البلاغه
بخش چهارم: حکومت و عدالت
اعتراف به حقوق مردم
حکمران امانتدار است نه مالک
بخش پنجم: اهل بیت و خلافت
احقیت و اولویت
انتقاد از خلفا
عثمان
سکوت تلخ
بخش ششم: موعظه و حکمت
عمده‌ترین بخش‌های نهج‌البلاغه
تقوا مصونیت است نه محدودیت
زهد و پارسایی
زاهد و راهب
زهد و آزادگی
زهد و معنویت
زهد: برداشت کم برای بازدهی زیاد
بخش هفتم: دنیا و دنیا پرستی
رابطه انسان و جهان
ارزش دنیا از نظر قرآن و نهج‌البلاغه
وابستگی‌ها و آزادگی‌ها
خودزیانی و خود فراموشی
نکاتی چند
فهرست‌ها
فهرست آیات قرآن کریم
فهرست احادیث نبوى و ائمه علیهم‌السلام (جز امام على علیه‌السلام)
فهرست سخنان امام على علیه‌السلام
فهرست اشعار عربى
فهرست اشعار فارسى
فهرست اسامى اشخاص
فهرست اسامى کتب، مقالات و نشریات
گزیده کتاب
گزیده1:
اولین مساله‌ای که باید بحث شود همین است که ارزش و اهمیت این مسائل از نظر نهج البلاغه در چه درجه است ، بلکه اساسا اسلام چه اهمیتی به مسائل مربوط به حکومت و عدالت می‌دهد . بحث مفصل از حدود این مقالات خارج است . اما اشاره به آنها لازم است .
قرآن کریم آنجا که رسول اکرم را فرمان می‌دهد که خلافت و ولایت و زعامت علی علیه السلام را بعد از خودش به مردم ابلاغ کند ، می‌فرماید : « یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک فان لم تفعل فما بلغت رسالته »[1] .
ای فرستاده ! این فرمان را که از ناحیه پروردگارت فرود آمده به مردم برسان ، اگر نکنی رسالت الهی را ابلاغ نکرده‌ای .
به کدام موضوع اسلامی این اندازه اهمیت داده شده است ، کدام موضوع دیگر است که ابلاغ نکردن آن با عدم ابلاغ رسالت مساوی باشد ؟ در جریان جنگ احد که مسلمین شکست خوردند و خبر کشته شدن پیغمبر اکرم پخش شد و گروهی از مسلمین پشت به جبهه کرده فرار کردند ، قرآن کریم چنین می‌فرماید : « و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل ا فان مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم ؟ »[2] .
