اسلام همواره از طرف متفکران اسلامی دینی برای تمام اعصار معرفی شده ، و در احکام اسلامی محلی برای نیازهای زمان و شرایط مختلف دیده شده است. کتاب اسلام و نیازهای زمان اثر استاد شهید مرتضی مطهری، به بررسی این مسئله می پردازد. جلد اول این کتاب مشتمل بر بیست و شش سخنرانی است که در زمستان 1345 شمسی و در شبهای ماه مبارک رمضان در مسجد اتفاق (تهران) و در یک جمع عمومی ایراد شده و به همین جهت بیانی ساده و روان دارد. جلد دوم مشتمل بر مباحثی است که در سال 1351 شمسی در انجمن اسلامی پزشکان انجام شده و در مقایسه با جلد اول از پیچیدگی بیشتری برخوردار است. مجموعاً در این دو جلد ، موضوع چگونگی انطباق قوانین اسلامی با شرایط مختلف زمانی از راه مکانیسم هایی که در خود اسلام پیش بینی شده ، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. مهمترین عناوین ارائه شده در این کتاب عبارتند از : علت مقتضیات زمان ، اخباریگری ، اجتهاد و تفقه در دین ، قاعده ملازمه ، مسئله نسخ و خاتمیت ، مقام عقل در استنباط احکام اسلامی ، جامعه و تاریخ از نظر قرآن.
فهرست مطالب کتاب مقدمه چاپ نوزدهم مقدمه: اسلام و مقتضیات زمان علت تغییر مقتضیات زمانها دو نوع تغییر در زمان جامعه در حال رشد افراط و تفریط‌ها راه میانه عقل و راه اعتدال خوارج عوامل تصفیه تفکر اسلامى اخباریگرى مشروطیّت شئون پیامبر 9 مقتضیات زمان مقتضیات زمان تغییرات زمان در تاریخ اسلام اجتهاد و تفقّه در دین قاعده ملازمه على 7 شخصیت همیشه تابان نسبیت آداب عبادت و پرستش، نیاز ثابت انسان نظریه نسبیت عدالت رد نظریه نسبیت عدالت بررسى نظریه نسبیت اخلاق مسئله نسخ و خاتمیت خاتمیت وجدان و مسئله نسبیت اخلاق جبر زمان و مسئله عدالت
گزیده کتاب
دو ضرورت فورى، مسئولیتى سنگین و رسالتى دشوار بر دوش این طبقه مى‌گذارد: یکى ضرورت شناخت صحیح اسلام واقعى به عنوان یک فلسفه اجتماعى و یک ایدئولوژى الهى و یک دستگاه سازنده فکرى و اعتقادى همه جانبه و سعادت‌بخش، و دیگر ضرورت شناخت شرایط و مقتضیات زمان و تفکیک واقعیات ناشى از تکامل علم و صنعت از پدیده‌هاى انحرافى و عوامل فساد و سقوط. براى یک کشتى که مى‌خواهد اقیانوس‌ها را طى کند و از قاره‌اى به قاره دیگر برود، وجود قطب‌نما براى جهت‌یابى و هم لنگر محکم براى محفوظ ماندن و غرق نشدن و زیر پا گذاشتن جزر و مدها ضرورى است، همچنان که شناخت وضع و موقعیت جغرافیایى دریا در هر لحظه امرى حتمى است. ما باید از طرفى اسلام را به عنوان یک راهنماى سفر و یک لنگر محکم و نگهدارنده از غرق شدن در جزر و مدها، و هم شرایط خاص زمان را به عنوان مناطق و منازل بین راه که باید مرتبا به آنها رسید و گذشت کاملا بشناسیم تا بتوانیم در اقیانوس متلاطم زندگى به سرمنزل مقصود برسیم.
